عملیات و قراردادهای زیادی این روزها تحت چهارچوب بانک منقعد  می ­شود و به انجام می­رسد. اجرای قانون عملیات بانکی بدون ربا نیز که اکنون مهمترین قانون مورد استناد بانک­ها است، می­بایست در تمام قراردادهای بانکی رعایت شود. در این مقاله با انواع قرارداد بانکی آشنا خواهیم شد. با برات نیوز همراه باشید.

انواع قرارداد بانکی چیست؟

بانک­ها به طور کلی دو نوع قرارداد کلی را با مشتریان خود منعقد می ­کنند. این دو دسته را می ­توان به شرح زیر تعریف کرد:‌

• قراردادهایی که بانک ­ها برای دریافت و جمع­آوری منابع و وجوه با مشتریان خود منعقد می­ کنند.
• قراردادهایی که بانک­ ها برای اعطای تسهیلات و پرداخت وام با مشتریان منعقد می­ کنند.

به طور کلی انواع قرارداد بانکی مهم در قانون بانکداری بدون ربا به شرح زیر است که در ادامه به تفصیل برای شما شرح داده می­شود.

حساب قرض الحسنه

در قرارداد قرض الحسنه بانک­ها مبلغ معینی را طی ضوابطی خاص به افراد حقیقی یا حقوقی (شرکت­ها) به صورت قرض واگذار می­کنند. طی این قرارداد فرد یا شرکتی که قرض را می­گیرد، متعهد می­شود که معادل همان مبلغی که دریافت کرده است را درزمانی که بانک تعیین کرده به آنها برگرداند. قرض در قرارداد قرض الحسنه به صورتی است که بهره­ ای در کار نیست. معمولا این نوع قرارداد در حالتی که بانک ­ها بخواهند اهداف خیرخواهانه­ خود را پیاده کنند و به نیازمندان یا سازمان­های غیر انتفاعی کمک کنند، از این روش استفاده و تسهیلات اعطا می­کنند. به همین دلیل است که بانک در این حالت سود یا بهره­ ای برای خود در نظر نمی­گیرد و در مقابل هزینه ­هایی که انجام داده است تنها کارمزد تعریف شده خود را دریافت می­کند.

قرص الحسنه­ ها خود سه نوع مختلف دارند:

• سپرده قرض الحسنه جاری
• سپرده قرض الحسنه پس انداز
• سپرده سرمایه گذاری مدت دار

در قرض الحسنه جاری بانک سپرده ­ای که برای مشتری باز می ­کند، بر اساس قرارداد منعقده است و صاحبان سپرده وجوه خود را در قرص الحسنه جاری به قصد سود و بهره به بانک نمی­سپارند، چرا که در این حالت برای اهداف دیگری مانند کمک به نیازمندان، پاداش معنوی، استفاده از خدمات بانکی و اطمینان از حفظ و نگهداری وجوه اقدام به باز کردن حساب خود می­ کنند. پس همانطور که در بالا گفتیم اگر به دنبال گرفتن سود از حساب خود هستید، بهتر است که سراغ این نوع سپرده گذاری نروید.

بانکداری فاقد ربا با پرداخت بهره مخالف بوده و جهت تشویق افراد به کار نیک، جوایزی برای آنها درنظر می‌گیرد. به همین دلیل است که جوایزی همچون خودرو و سکه که بانک­ها برای تشویق مشتریان به باز کردن حساب در بانک خود در نظر می­ گیرند، در حساب قرض الحسنه در نظر گرفته می­شود. لازم به ذکر است سپرده حساب پس انداز مشتریان صرف امور خیریه‌ای نظیر ازدواج جوانانی که از عهده مخارج زندگی برنمی‌آیند، زلزله زدگان، کودکان کار، ساخت سازمان و ارگان‌های امور خیریه و دیگر مسائل اجتماعی کشور شده و متقاضیان هریک به نوبه خود می‌توانند در این امر خیر و نیکو با بانک‌ها سهیم شوند.

بیشتر بخوانید؛ چک بانکی و انواع آن

حالت ­های مختلف برداشت در قرض الحسنه جاری

حالت ­های مختلف برداشت و انتقال وجه در این نوع سپرده گذاری به صورت دسته چک، کارت­های الکترونیکی یا سایر روش­ های مجاز است. بانک ­ها از این نوع سپرده گذاری استقبال می­ کنند، چرا که سودی به این حساب­ها تعلق نمی ­گیرد، به همین دلیل در تبلیغات مختلف مشتریان را به باز کردن این نوع حساب تشویق می ­کنند. سپرده قرض الحسنه جاری یکی از ابزارهای مهم در مبادلات بانک ها با مشتریان است.

مزایای افتتاح حساب­های قرض الحسنه پس انداز برای مشتریان بانک­ ها این است که مشتریان بانک­ها از این طریق، می ­توانند دارای دسته چک، کارت­های بانکی الکترونیکی و … شوند و به ابزارهای پولی و بانکی برای واریز، دریافت و انتقال وجه، درخواست صدور چک بین بانکی، درخواست صدور چک تائید شده، درخواست صدور چک تضمین شده و… دسترسی داشته باشند. مشتریانی که حساب قرض الحسنه جاری دارند می­توانند از طریق گردش حساب قرض الحسنه جاری خود بخشی از اعتبار خود را برای مبادلات آتی خود تامین کنند. در واقع این حساب در نظام اعتبارسنجی بانکی از نظر گردش نقدینگی مشتری مورد توجه قرار می­گیرند.

حساب قرض الحسنه پس انداز و تفاوت آن با قرض الحسنه جاری

شباهت هر دوی این حساب­ها این است که در هر دوی آنها مبلغ مشتریان نزد بانک سپرده می­شود و در حقیقت مالک مبلغ واریزی بانک بوده و بانکداری اسلامی نیز این سپرده گذاری را بدون ربا تشخیص می­دهد. برداشت از هر دوی این حساب­ها بدون محدودیت است. کارکرد دیگر آ افتتاح حساب برای افرادی است که به سن قانونی نرسیده‌اند و این افراد ­توانند این نوع سرمایه­گذاری را انجام دهند. در سپرده­های قرض الحسنه پس انداز، افراد مبالغ مدنظر خود را برای مدت نامعین به بانک می­سپارند و بانک نیز به انها دفترچه حساب می­دهد.

در واقع دفترچه­ای که دست بانک است، مبلغ واریزی که فرد به عنوان قرض به بانک داده است را مشخص می­کند. در این حالت از آنجا که حساب حالت پس انداز و تشویق به کار نیک دارد، جوایز نقدی و غیرنقدی برای مشتریان در نظر گرفته می­شود. معمولا این جوایز مواردی مانند خودرو و سکه و … است تا مشتریان کاملا تشویق به باز کردن حساب در این نوع سپرده­گذاری شوند.

مدارک مورد نیاز برای باز کردن حساب سپرده قرض الحسنه

• اصل مدارک شناسایی نظیر شناسنامه و کارت ملی
• تکمیل فرم مربوطه جهت مشخصات مشتری

اگر بخواهید در قرعه کشی بانک نیز شرکت داده شوید، نیاز است که حداقل مبلغی که بانک برای این در نظر گرفته است را به حساب قرض الحسنه خود واریز کنید و تا 3 یا تعداد ماه­هایی که بانک اعلام کرده است به ان دست نزنید.

سپرده قرض الحسنه مدت ­دار

معمولا در اینگونه سپرده گذاری‌ها به نوعی بانک مشتری را در کسب سود خود شریک می­کند و  نقش وکالت مشتری یا کاربر را به عهده دارد و بدین طریق با وجه واریزی مشتری، اقدام به سرمایه گذاری‌هایی نموده و در ازای آن به کاربر و یا مشتری سود و بهره‌ای پرداخت می‌کند. ناگفته نماند که در این رابطه اگر بانک به هردلیلی ورشکسته شود و قادر به سوددهی به مشتریان نباشد، بانک فاقد تعهد نسبت به بازگشت وجه اصلی مشتریان است.

مضاربه چیست؟

هر گاه یکی از طرفین عقد سرمایه ­گذار باشد و طرف دیگر با آن سرمایه تجارت کند و طرف مقابل را در سود خود شریک کند، چنین عقدی را عقد مضاربه می­گویند. در این قرارداد طلب را نمی­توان به عنوان سرمایه مضاربه مدنظر قرار داد و همچنین نمی­توان با دادن چک مدت­دار یا … قرارداد مضاربه را منعقد کرد. پس فردی که در این قرارداد بانکی سرمایه گذاری می­کند نمی­تواند مبلغی که طلب دارد را به عنوان سرمایه مضاربه مدنظر قرار دهد.

سود مضاربه بایستی حتما ناشی از یک عمل تجارتی باشد و قصد منفعت‌جویی در عمل داشته باشد. به همین دلیل  است که در هنگام تعیین سهم هر یک از صاحبان سرمایه، سود آنها به صورت کسر ثلث، ربع یا نصف درنظر گرفته می­شود.  نکته­ای که در مضاربه باید درنظر گرفته شود این است که اگر سرمایه گذاری میان این دو منجر به زیان شود، تنها دارنده­ مال خسارت را تحمل می­کند و سرمایه گذار باید این ریسک را مدنظر داشته باشد. پس ­ شرط اساسی درستی مضاربه قبول خطر از جانب صاحب سرمایه و عدم ضمانت نسبت به سرمایه ‌است.

فروش اقساطی

فروش اقساطی در حقیقت واگذاری عین کالا به بهای معلوم به غیر به صورت اقساطی است. مواردی که به این وسیله به فروش می­رسند شامل فروش اقساطی مسکن، مواد اولیه، لوازم یدکی، خودرو و وسایل حمل و نقل، لوازم خانگی، ماشین آلات و … است. در فروش اقساطی مشتری تقاضای خود را مطرح کرده و بانک متعهد می­شود که احتساب سود متناسب و مدت بازپرداخت اقساطی معین آن را برای مشتری تهیه کند. مشتریان برای قرارداد تسهیلات مختلفی هزینه­بری مانند مسکن و خودرو از این روش اقساطی استفاده می­کنند.

مشارکت مدنی

از نوع قراردادهای مشارکتی که میان بانک و افراد بسته می­ شود می­توان به مشارکت مدنی اشاره کرد که در این روش، بانک­ها بخشی از سرمایه مورد نیاز آن شرکت را تامین کرده و در عوض نهاد یا بنگاه اقتصادی آنها را در سود خود شریک می­کند. نوعی دیگری از مشارکت، مشارکت حقوقی است که بانک­ها با تخصیص منابع خود بخشی از سهام شرکت­های بورس را خریده و مانند سایر سهامداران در سود شرکت شریک می­شوند.

جعاله

در میان انوع قرارداد بانکی ، جعاله عقدی میان دو شخص برقرار می شود که طی آن فردی در برابر دریافت اجرت یا پاداشی خاص به فرد طرف دیگر انجام کاری را تعهد می­کند. در واقع معنای لغوی جعاله به همین معنای اجرت و دستمزد است و فردی که کاری را انجام می­دهد دستمزدی متقابل دریافت می­کند. در ماده ۵۶۱ قانون مدنی تعریف جعاله چنین آمده است که التزام شخصی به ادای اجرت معلوم در مقابل عملی اعم از این که طرف، معین باشد یا غیرمعین جعاله نامیده می­شود. جعاله خود انواع و اقسامی خاص دارد که پرداختن به آن در این مقال نمی­گنجد.

در عقد این نوع قرارداد نیز متقاضیان می­توانند با رعایت ضوابط به اعطای تسهیلات در دو بخش کلی برای احداث مسکن در املاک فاقد سابقه ثبتی و برای تعمیرات واحد­های مسکونی از این نوع جعاله استفاده کنند. اما چیزی که این روزها در مورد جعاله می­شنویم مربوط به تسهیلات جعاله است که معمولا برای تعمیر واحدهای مسکونی در نظر گرفته می­شود و مبلغ آن اکنون به 40 میلیون تومان رسیده است.  بر طبق ماده ۷۰ قانون عملیات بانکی بدون ربا، بانک‌ها اجازه دارند قسمتی از مبلغ قرارداد جعاله را، به عنوان پیش‌دریافت یا پیش‌پرداخت، با رعایت ضوابط مقرر از سوی شورای پول و اعتبار، دریافت کنند یا بپردازند.

اجاره به شرط تملیک

یکی دیگر از عقود بانکی را می­توان اجاره به شرط تملیک دانست که طی آن مستاجر در پایان مدت اجاره در صورت عمل به شرایطی که در قرارداد ذکر شده است، می­تواند عین مستاجره را مالک شود. در حقیقت در این نوع اجاره مستاجر در نهایت عین مستاجره را مالک می­شود. در این حالت اجاره دهنده را موجر و اجاره کننده را مستاجر و مورد اجاره را عین مستاجره می­گویند و آنچه توسط مستاجر به موجر پرداخت می­شود را مال الاجاره می­نامند.

در اجاره به شرط تملیک دو طرف نمی­توانند قرارداد را فسخ کنند، مگر اینکه در موارد خیارات یا بنابر شروط ضمن عقد مانند شرط مباشرت، شرط ضمان، شرط بیمه و … باشد. مدت قرارداد اجاره به شرط تملیک، معمولا طول عمر بیشتر از 2 سال است. چرا که از طریق این عقد نمی­توان اموال منقول و غیر منقول با عمر کمتر از 2 سال را خریداری کرد.

تسهیلات اعطایی جهت خرید کالاهای مصرفی بادوام ساخت داخل می­تواند به صورت مستقیم به مصرف کنندگان پرداخت شود و یا از طریق انتقال مانده تسهیلات استفاده شده تولیدکنندگان این نوع کالاها به خریداران صورت گیرد. چون پس از خرید اموال توسط بانک، مالکیت بانک تا پایان مدت اجاره ادامه خواهد داشت، لذا عین مستاجره می تواند جایگزین وثیقه تسهیلات اعطایی شود و مشکل تامین و تهیه وثیقه جداگانه برای استفاده کننده وجود نخواهد داشت.

بیشتر بخوانید: وثیقه چیست؟

سلف

سلف عقدی است که به موجب آن بانک محصول تولید مشتری را خریداری و بهای آن کالا را نقداً پرداخته و کالا را در آینده تحویل می­گیرد. در حقیقت در این نوع قرارداد عرضه کننده بخشی از دارایی پایه را مطابق با قرارداد و در ازای دریافت وجه نقد می­فروشد تا در دوره تحویل تسلیم مشتری کند. سلف نوعی حواله است که دارای امنیت بیشتری نسبت به اوراق مشارکت است.

 

خرید دین

یکی دیگر از انواع قرارداد بانکی خرید دین است که در واقع به خرید اوراق و اسناد تجاری به قیمت کمتر از قیمت اسمی گفته می­شود. مبلغ اسمی همان دین یا بدهی تلقی می­شود که در متن اسناد تجاری در مورد آن توضیحاتی داده شده است. در خرید دین، بانک، دین مدت‌دار بدهکار را به کمتر از مبلغ اسمی آن به صورت نقدی از مشتری خریداری می‌کند. دین مذکور به صورت اوراق و اسناد تجاری باید واقعی بوده و یک معامله تجاری نسیه بین متعهد اسناد و اوراق تجاری و فروشنده آن اسناد شکل گرفته باشد. همچنین در این حالت، سررسید اسناد و اوراقی که قابل خریداری است پس از تحویل کالا در سند ذکر شده باشد.

بیشتر بخوانید: کشف دستگاه ماینر بدون مجوز

مزارعه

یکی دیگر از انواع قرارداد بانکی مزارعه است. از قرارداد مزارعه بیشتر در بخش کشاورزی استفاده می­شود و یکی از روش­های تامین منابع مالی کوتاه مدت این بخش است. در این قرارداد بانکی کی از طرفین در زمین دیگری به کشاورزی می‌پردازد و محصول را آن طور که در عرف رایج است تقسیم می‌کنند. اما این قرارداد نیز مانند دیگر قراردادها دارای شرط و شروطی است. یکی از شرایط شرعی مزارعه آن است که تمام محصول به یکی از طرفین اختصاص داده نشود.

در خصوص مدت زمان این نوع قرارداد نیز باید گفت حداکثر طول مدت مزارعه یک سال است و اگر موعد محصول دهی زراعتی خاص بیش از یک سال باشد مدت مزارعه یک دوره زراعی است، همچنین اگر در طول زراعت به دلیل پیش‌آمد مشکلی ادامه کشت ممکن نباشد هرآنچه تا آن روز به دست آمده باید تقسیم گردد.

طبق ماده 522 این قرارداد، در عقد مزارعه لازم نیست که متصرف زمین، مالک آن هم باشد ولی لازم است که مالک منافع بوده باشد یا به عنوانی از عناوین از قبیل ولایت و غیره حق تصرف در آن را داشته باشد. ماده ۵۲۳ نیز می­گوید زمینی که مورد مزارعه است باید برای زرع مقصود، قابل باشد اگر چه محتاج به اصلاح یا تحصیل آب باشد و اگر زرع، محتاج به عملیاتی باشد (از قبیل حفر نهر یا چاه و غیره) و عامل در حین عقد جاهل به آن بوده باشد حق فسخ معامله را خواهد داشت.

سخن نهایی

در این مقاله با انواع قرارداد بانکی مانند جعاله، مضاربه، خرید دین و … آشنا شدید. بعضی از عقود فوق، عقود معین هستند و برابر قانون مدنی، دارای شرایط خاصی هستند که در صورتی که آن اوصاف و شرایط، رعایت نشود می­تواند موجب بطلان قرارداد بین بانک­ها و مشتریان بانک­ها شود.

در این موارد، بانک­ها با توجه به اصول حرفه­­ای اقتصادی و قوانین بانکی کشور و بنابر بر اصل امانت داری یک وکیل در برابر موکل، باید در هنگام اعطای تسهیلات، حداکثر دقت قانونی را در انعقاد قراردادهائی که عقد معین به شمار می روند و شرایط صحت خاص دارند اعمال کنند. شما با کدامیک از انواع قرارداد بانکی که در بالا آشنا شدید پیش از این آشنایی داشتید‌؟