چک چیست ؟ چک یکی از اسناد بانکی است که این روزها جایگزین پول نقد و پرداخت‌های نقدی شده است و جابجایی و حمل پول را برای مردم راحت کرده است و آنها در معاملات سنگین روزمره خود به جای پول از آن استفاده می‌کنند. در این مقاله در مورد چک، انواع آن و مفاهیم مرتبط با آن صحبت خواهیم کرد.
کاربرد چک در دنیای روزمره
به طور سالانه حدود 40 الی 50 درصد پرداخت ها از طریق چک انجام می شود. برای مثال صاحبخانه‌‌ای که با سررسید تاریخ تخلیه مستاجر خود به دنبال برگرداندن پول رهن مستاجر است، این کار را با چک انجام می‌دهد و مستاجر نیز برای دادن پول رهن اجاره خانه بعدی خود از آن استفاده می‌کند. یا یک لوازم خانگی فروش را درنظر بگیرید که برای فروش محصولات خود از چک مشتریان نیز استقبال می‌کند.
البته بسیاری نیز اعتماد نمی‌کنند و تنها خرید نقد با کارت را از مشتری قبول می‌کنند. این افراد خالی بودن حساب مشتری مطمئن نیستند و نمی‌خواهند ریسک و مشکلات بعدی آن را بپذیرند. در واقع شخصی که اقدام به صدور چک می کند باید از وجود وجه چک در حساب خود اطمینان داشته باشد زیرا هدف از صدور آن، این است که که به جای گرفتن پول نقد از بانک و اعطای آن به شخص دیگر، در وجه آن شخص (دارنده یا پرداخت کننده) چک صادر شود.
البته چک کاغذی به دلیل هزینه بالا و ریسک ذاتی که در خود دارد همواره یکی از گزینه هایی بوده که برای حذف آن و جایگزین کردن آن با راهکارهای جدید تلاش های بسیاری شده است و اقتصاد کشورها نیز در تلاش بودند تا حضور آن را کمرنگ‌تر کنند.
چک چیست؟
طبق ماده ۳۱۰ قانون تجارت چک نوشته ای است که به موجب آن صادرکننده وجوهی را که در نزد محال علیه دارد کلاً یا بعضاً مسترد یا به دیگری واگذار می نماید. در تعریف این سند با توجه به ماده فوق و ماده۲ قانون صدور چک نوشته اند: «ورقه ای که به وسیله آن صادر کننده مبالغی را که بانک در حساب او نگهداشته خود برداشت می کند و یا به بانک دستور می دهد که آن را به شخص ثالث یا به حواله کرد شخص مزبور پرداخت کند.».
در حقیقت چک یک سند تجاری است که به دو صورت صادر می‌شود: یا از طریق اشخاص و به صورت دسته چک و یا توسط بانک صادر می‌شود. چک‌ها برای انجام معاملات با حجم بالا استفاده می‌شوند و اگر در پی راه اندازی کسب و کاری خاص هستید، بهتر است در مورد این مهم و انواع آن اطلاعات حاصل کنید.
انواع چک چیست ؟
چک انواع مختلفی دارد که به شرح زیر است و سعی ما بر این است که این موارد را در یک مقاله جداگانه به طور کامل برای شما شرح دهیم.
- چک بانکی عادی
- چک تائید شده
- چک تضمین شده
- چک بین بانکی (رمز دار)
- چک مسافرتی
بیشتر بخوانید: برات چیست و چه کاربردی دارد؟
تفاوت چک عادی و چک بانکی
چک بانکی عادی یکی از مرسوم‌ترین انواع چک بانکی است که صاحب چک، از حساب جاری خود، چکی را در وجه حامل یا شخص گیرنده صادر می‌کند. برای نقد کردن این چک باید به یکی از شعبه‌های بانکی که چک را صادر کرده است، مراجعه نمود. مثلا اگر چک برای بانک ملی است، حتما باید به یکی از شعب بانک ملی مراجعه کرد.
البته برای نقد شدن این چک هیچ تضمینی وجود ندارد. اگر موجودی حساب صاحب چک کافی نباشد قادر به نقد کردن و گرفتن پول‌تان نخواهید بود. در واقع تنها تضمین این نوع چک، اعتبار صادرکننده است. اهمیت این موضوع به قدری است که حتی قسمت اخیر ماده یک قانون صدور چک الحاقی ۱۳۷۲، صراحتاً اشعار می دارد: «… و دارنده ی آن، تضمینی جز اعتبار صادر کننده ی آن ندارد».
در مقابل چک بانکی نوعی از چک است که یک بانک عهده‌دار صادر کردن آن است و از طرف بانک در وجه اشخاص حقیقی/ حقوقی در مقابل واریز وجه نقد یا برداشت از هر نوع سپرده صادر می‌شود. ماهیت و صدور این سند تجارتی شبیه به تعریف واقعی چک (دسته چک) نیست زیرا صادرکننده چک و پرداخت‌کننده آن شخص واحدی هستند و از آنجا که از طرف بانک صادر می‌شود دارای اعتبار بیشتری است و افراد چک بانکی را بیشتر از چک افراد عادی قبول دارند.
چک برگشتی
مجازات‌های بانکی برای دارندگان چک برگشتی در قانون مدنی وجود دارد. اگر یک فرد دارای چک برگشتی باشد، علاوه بر مجازات‌های بانکی، نه تنها مجاز به افتتاح حساب جدید نیست، بلکه اجازه دریافت وام و تسهیلات جدید را نیز نخواهد داشت. بنابراین کسی که چک صادر می‌کند باید درباره پاس شدن یا نشدن آن دقت کافی به عمل آورد. حتی طبق برنامه‌های بانک مرکزی در آینده، این افراد امکان اخذ سند خودرو و ملک و حتی عضو هیئت مدیره شدن یک شرکت را نخواهند داشت و ممنوع الخروج می‌شوند. بنابراین افراد باید پیش از چک بلامحل کشیدن به فکر عواقب آن باشند.
راهکار دولت برای اعتبار بخشی به چک
چک در سال های گذشته به عنوان یکی از مهم ترین ابزارهای نظام پرداخت از جایگاه ویژه اعتباری برخوردار بود ولی با روند رو به رشد چک‌های برگشتی طی سال‌های اخیر تا حدی از اعتبارش کاسته شد. برای جلوگیری از افزایش چک‌های برگشتی در چند سال گذشته اقداماتی را در دستور کار قرار دادند که مهمترین آن، راه‌اندازی سامانه صیاد است.
سامانه صیاد در پایان شهریور ماه سال 96 به عنوان سامانه صدور یکپارچه چک با هدف متمرکزسازی درخواست‌های دسته چک، امکان اعتبارسنجی صاحبان حساب و امضا، جلوگیری از اختصاص دسته‌چک به افراد فاقد صلاحیت و بدسابقه و همچنین اختصاص شناسه منحصر به فرد به هر برگ چک، توسط بانک مرکزی، راه‌اندازی شد تا اصلاح رویه و روال صدور دسته چک، یکسان سازی مولفه‌ها و خصیصه‌های محتوایی و امنیتی چک در شبکه بانکی اجرایی شود. از آن زمان به مرور بانک‌ها به سامانه متصل شدند تا مشتریان نیز بتوانند همزمان دسته چک‌های خود را تغییر داده و به دسته چک‌های صیادی تبدیل کنند.
دسته چک صیاد
نسل جدید دسته چک های صادره که به دسته چک صیادی معروف هستند باعث شده اطلاعات چک به صورت آنلاین در دسترس متقاضیان قرار گیرد تا امکان شناسایی و اعتبارسنجی فراهم شود. شمارش معکوس برای چک‌های قدیمی شروع‌شده و از ابتدای شهریورماه دیگر امکان پذیرش این چک‌ها در شعب سایر بانک‌ها وجود ندارد. اگر دسته‌چک قدیمی دارید برای اطلاع از جزئیات گرفتن دسته‌چک صیاد آگاه باشید. طبق اعلام بانک مرکزی از ابتدای شهریور امسال دسته‌چک تمامی بانک‌ها باید از طریق سامانه صیاد (صدور یکپارچه دسته‌چک) برای متقاضیان صادر شود که به آن اصطلاحا چک صیاد می‌گویند. در شیوه جدید، دسته‌چک‌های تمامی بانک‌ها کاملاً یک‌شکل و یک‌رنگ صادر می‌شوند که باهدف یکپارچه‌سازی و استانداردسازی طراحی‌شده و هویت اوراق بهادار را پیدا خواهد کرد. طبق روال جدید، دیگر شعب بانکی مرجع صدور دسته‌چک نیستند و متقاضی دسته‌چک از طریق سامانه بانک مرکزی اعتبارسنجی شده و دسته‌چک برایش صادر می‌شود.
ویژگی های چک صیادی
یکی از مهمترین ویژگی‌های سامانه صیاد کاهش تنش اعتباری و افزایش قدرت نظارت بر فرآیند صدور چک‌ها است. با فعال شدن این سامانه عملا در بخش اعتبار پرداختی، امکان رصد جریان چک‌ها وجود دارد.
از ویژگی‌های دیگر دسته چک های سامانه صیاد می‌توان به حذف نقش شعب بانکی در صدور دسته چک اشاره کرد. در این سامانه دیگر شعب بانکی مرجع صدور دسته چک نیستند، بلکه فرد درخواست‌کننده دسته‌چک از طریق سامانه بانک مرکزی اعتبارسنجی شده و دسته چک برایش صادر می‌شود. دسته چک صیاد متحدالشکل است و تنها لوگوی بانک‌ها وجه تمایز آنها از یکدیگر است.
یکی دیگر از نکات قابل تامل چک صیادی داشتن شماره یکتا است. شماره یکتا یک شماره منحصر به فرد برای هر برگ چک است. این شماره به گیرنده چک امکان می‌دهد تا تنها با یک پیامک از میزان اعتبار فرد صادرکننده چک مطلع شود. باپیامک شماره یکتا به شماره‌ای که اعلام می‌شود، اطلاعات پایه فرد صادرکننده چک برای گیرنده چک ارسال می‌شود. هدف از این کار کاهش تنش‌های ناشی از صدور چک‌های بالامحل توسط افراد کم‌اعتبار است.
تفاوت سفته و چک چیست ؟
تفاوت چک بانکی با سفته عندالمطالبه در این است که صادرکننده سفته عندالمطالبه تعهد می‌کند که هرگاه دارنده سفته وجه آن را مطالبه کرد، فورا آن را بپردازد. ولی پیام صادرکننده چک بانکی این است که بانک وجه دارنده چک را نگهداری می‌کند و به محض درخواست آن را به او می‌پردازد.
در این حالت دارنده چک به راستگویی بانک در مورد نگهداری پول اعتماد می‌کند. صدور چک بانکی می‌تواند به افزایش قدرت پرداخت بازرگانان و رفع کمبود پولی کشور کمک کند به شرطی که بانک قبلا معادل مبلغ چک را از حساب شخص مسدود کند. اما در صورتی که بانک راسا به جای اسکناس به صدور چک مبادرت ورزد نه تنها کمکی به رفع مضیقه پولی کشور نمی‌شود بلکه به افزایش تورم نیز منجر می‌شود.
بیشتر بخوانید: سفته چیست؟
شرایط دریافت دسته چک چیست ؟
برای گرفتن دسته چک شرایطی از طرف بانک مرکزی اعلام شده است که فرد تنها در صورت داشتن این شرایط می‌تواند اقدام به دریافت آن کند. شروط کلی بانک مرکزی برای صدور دسته چک داشتن ملک، گردش و اعتبار حساب بالا، داشتن معرف و… است.
در واقع افرادی که پیش‌تر سابقه چک برگشتی یا بدهی غیر جاری دارند، صدور چک شامل حال آنها نمی‌شود و بهتر است وقت خود و دیگران را در بانک نگیرند. پس افرادی که برای دسته چک اقدام می کنند نیاز است که در حضور بانک معتبر شناخته شوند و از الزاماتی مانند دارا بودن محل زندگی، گردش حساب بالا و کار ثابت مطمئن باشند. چرا که در بانک می‌تواند بر حسب نیاز خود هر کدام از مدارک مرتبط با موارد خواسته شده را طلب کند.
شرایط گرفتن دسته چک برای اشخاص حقیقی و حقوقی متفاوت است و خود بانک عامل نیز علاوه بر شرایط زیر می تواند شرایط دیگری را برای شخص در نظر بگیرد. اما به طور کلی شرایط دریافت دسته چک به صورت زیر است:
شرایط گرفتن دسته چک اشخاص حقیقی
- حداقل دو سال از بازگشایی حساب جاری گذشته باشد.
- فرد دارای محل کار ثابت یا ملک شخصی باشد.
- دارای سپرده بلند مدتی به مبلغ ۵ میلیون تومان باشد که حداقل ۶ ماه از بازگشایی آن می‌گذرد.
- در سال گذشته همه چک‌های صادر شده را پرداخت کرده باشد.
شرایط گرفتن دسته چک اشخاص حقوقی
- حداقل ۱۰ سال مشغول به فعالیت شغلی خود بوده باشد.
- سابقه حساب بانکی جاری حداقل به مدت یک سال داشته باشد.
- در ۱۰ سال گذشته حداکثر ۲ بار تغییر مکان داده باشد.
- دارای ملک باشد.
- دارای سپرده بلند مدتی به مبلغ ۵۰ میلیون تومان باشد که حداقل ۶ ماه از بازگشایی آن می‌گذرد.
مراحل دریافت دسته چک چیست ؟
در صورتی که نیاز به چک دارید، بانک در اولین مرحله مدارک ذیل را از شما طلب می‌کند.
- کپی از صفحات شناسنامه
- یک قطعه عکس ۳ در ۴
- مدارک شغلی
- مدرک مربوط به محل سکونت (سند یا اجاره نامه رسمی)
- داشتن معرف
مدارک اضافی برای دسته چک اشخاص حقوقی
این افراد به جز موارد بالا باید مدارک دیگری شامل موارد ذیل را نیز با خود به بانک ارائه دهند:
- دارا بودن حساب حقوقی
- اصل و کپی مدارک ثبت شرکت
- مدارک هویتی مدیران
- اظهارنامه ثبت شرکت
سپس بانک از طریق سیستم یکپارچه سابقه شما را در خصوص چک برگشتی و بی محل و بدهی و … بررسی می کند. در نهایت به یک رای گیری می‌رسد که شما واجد دریافت دسته چک هستید یا خیر. در صورتی که چک برگشتی یا بدهی تسهیلاتی داشته باشید تا زمان پرداخت این بدهی‌ها امکان گرفتن دسته چک نخواهید داشت. همچنین در دفعات بعدی برای گرفتن دسته چک جدید، لازم است ۸۰ درصد از برگ‌های دسته چک شما به بانک بازگردانده شده باشند تا واجد شرایط دریافت دسته چک شوید.
شرایط دارندگان چک برگشتی در شرایط کرونا
اخیرا در خبرها مطرح شد که دارندگان چک برگشتی کسب و کارها که در دوران کرونا چک آنها برگشت خورده است، دوباره دسته چک می‌گیرند. براساس مصوبه ستاد مبارزه با کرونا قرار بود اجرای محدودیت های دارندگان چک برگشتی مندرج در ماده ۵ مکرر قانون صدور چک، به صورت موقت تعلیق شود ولی بانک مرکزی در برخی موارد فراتر از این مصوبه عمل کرده و در نتیجه، زمینه لازم برای صدور دسته چک جدید برای صادر کنندگان چک برگشتی فراهم شده است.
در همین راستا طی نامه شخص رئیس جمهور به رئیس کل بانک مرکزی ایران، ستاد ملی مبارزه با بیماری کرونا در خصوص عدم شمولیت محرومیت ها و ممنوعین های ناظر بر چک های برگشتی به شرح ذیل برای اجرا ابلاغ می شود.
“با هدف مساعدت و حمایت از صاحبان کسب و کارها (اعم از حقیقی و حقوقی) به ویژه کسب و کارهای کوچک که به دلیل شرایط به وجود آمده ناشی از شیوع ویروس کرونا قادر به ایفای تعهدات خود ناشی از صدور چک های صادره نبوده اند و سررسید چک های صادره آنها در بازه زمانی 1398/12/1 لغایت 1399/2/31 بوده و برگشت خورده و منجر به صدور گواهی نامه عدم پرداخت گردیده است، در صورت تسلیم درخواست خود به بانک یا موسسه اعتباری غیر بانکی ذی ربط، حداکثر تا سه ماه پس از تاریخ برگشت چک های مذکور مشمول محرومیت ها و ممنوعیت های ناظر بر چک برگشتی مقرر در ماه (5) مکرر الحاقی به قانون صدور چک نمی گردند. بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران اقدامات لازم به منظور اجرایی شدن مفاد این مصوبه را به عمل آورد.
پشت نویسی چک و مسئولیت‌های آن
در مورد چک نیز مانند برات و سفته، پشت نویسی یا ظهر نویسی وجود دارد. پشت نویسی چک شامل نوشتن عبارت یا عباراتی پشت چک برای اثبات و بیان انتقال حق مندرج در سند مورد نظر است. در این حالت دارنده چک از پشت نویسی چند هدف دارد:
- ممکن است بخواهد آن را انتقال دهد یا
- هدف ضمانت کردن صادرکننده را دارد.
حالت انتقال چک چیست ؟
در حالت انتقال، دارنده چک با درج امضا در پشت سند یا چک، آن را به شخص دیگری واگذار می‌نماید. اگر مبلغ مندرج در چک در زمان مقرر توسط صادرکننده تامین نشود، بانک پرداخت کننده چک گواهینامه ای مبنی بر عدم پرداخت صادر می‌نماید. در صورتی که از زمان صدور گواهینامه عدم پرداخت بیش از 15 روز نگذشته باشد، دارنده چک می‌تواند به پشت نویس مراجعه کرده و وجه مندرج را از او مطالبه کند. بر طبق قانون پس از اتمام بازه ۱۵ روزه از زمان صدور گواهی عدم پرداخت، پشت نویس هیچ گونه مسئولیتی در برابر دارنده چک ندارد و دارنده سند فقط می‌تواند مبلغ موردنظر را از صادرکننده طلب نمایند.
حالت ضمانت چک چیست ؟
در حالت ضمانت کردن صادر کننده که به آن پشت نویسی قبلی چک هم گفته می‌شود، شخص سومی به عنوان ضامن و با هدف افزایش اعتبار چک نزد دارنده آن، پشت چک را امضا می‌کند. عموما این کار با هدف ضمانت از صادرکننده و یا پشت نویسی قبلی صورت می‌پذیرد. پشت نویسی به منظور ضمانت مسئولیت بالاتری دارد. مسئولیت پشت نویس در این حالت اندکی متفاوت با حالت انتقال است.
در این حالت چنانچه دارنده چک برای وصول به بانک مراجعه نماید و چک موردنظر به دلیل عدم موجودی برگشت بخورد و سند مربوطه چک برگشتی تلقی شود، صادرکننده و ضامن مسئول پرداخت مبلغ مندرج در چک است. همچنین در حالت ضمانت، محدودیت زمانی برای وصول چک در نظر گرفته نشده است و دارنده چک هر زمان که تمایل داشت می‌تواند برای وصول به صادرکننده یا ضامن مراجعه کند.
توجه داشته باشید که پشت نویسی چک با هر هدفی که صورت پذیرد و چه از نوع انتقال باشد و یا ضمانت، نمی‌توان علیه آن شکایت کیفری کرد و حکم جلب اخذ نمود. در این مورد باید به صورت حقوقی طرح دعوی صادر شود. آیا شما تاکنون از دسته چک استفاده کرده‌اید؟ در این زمینه چه تجربه‌ای دارید؟ آن را با خوانندگان برات نیوز به اشتراک بگذارید.
